O nas

Ferricudina to urokliwe miejsce o niesamowitej i wciąż do końca nieodkrytej historii. To tutaj zaczęło się hutnictwo na terenie miasta Tarnowskie Góry, które zapoczątkowało osadę Piaseczna i dzisiejszą dzielnicę TG – Strzybnicę.

W tym miejscu już w dawnych czasach spotykali się ludzie, pływali łódkami na stawie kuźnicym i zawiązywały się przyjacielskie relacje oraz pierwsze zakochania młodych.

W naszym naturalnym przygodowym placu zabaw możesz zapoznać się z legendą pierwszego mistrza kuźnika Łazenki, przy rozpalonej dymarce doświadczyć przekuwania rudy żelaza czy wsłuchać się w śpiew ptaków, dziką naturę oraz starodrzew, który pamięta jeszcze czasy właściciela kuźnicy księcia Henckel von Donnersmarck, przyjeżdżającego do swojej huty żelaza i na polowania, a także młynarza mielącego mąkę dla okolicznych mieszkańców.

Poznaj historię tego miejsca

Kuźnice nad Stołą i Małą Panwią

Nad Stołą i Małą Panwią już od średniowiecza działały kuźnice. Obszar ten był trudno dostępny, podmokły i porośnięty wielowiekową puszczą. Po obu jej stronach wiodły szlaki handlowe z Wrocławia do Krakowa północny przez Siewierz oraz południowy przez Bytom i Opole.

Już od XIII w. do napędzania miechów dymarskich i młotów kuźniczych wykorzystywano w kuźnicach energię spiętrzonej wody i dlatego sytuowano je nad rzekami, w pasach wychodni rud darniowych. W ten sposób żelazo wytapiano z miejscowych złóż, co ograniczało koszty transportu i komplikacje z tym związane. Z rud takich wytapiano żelazo na przyszłych ziemiach polskich już w głębokiej starożytności.

Rudy darniowe różnią się od wszystkich znanych kopalin: to skały osadowe, w której skład wchodzą kwarc, goethyt, syderyt, lepidokryt, skalenie, a także uwodnione tlenki i wodorotlenki żelaza, tlenki manganu, materiały węglanowe i fosforanowe. Najstarsza nad rzeką Mała Panew, według legendy przekazanej przez nadwornego historyka książąt pszczyńskich, Ezechiela Ziviera, była na tym obszarze Kuźnica Kuczowska powstała w 1365 r. w lasach dóbr dziedzicznych Lubszy. Natomiast najstarszą najprawdopoobniej kuźnicą nad rzeką Stoła była Kuźnica Piaseczna, o której pierwsza wzmianka była w 1415 r. Zakłady te budowali najczęściej przybysze z Rzeszy Niemieckiej, przeciwko którym skierowana była – przeżywająca wówczas w pobliskich Czechach swój rozkwit – religijno-narodowa ideologia husycka. W latach 1431-1433 ze swej bazy w Gliwicach husyci urządzali zbrojne wyprawy, pustosząc niemieckie wioski oraz kuźnice, także i te położone nad Małą Panwią (Małą Pianą) i Stołą.

Rudę żelaza bardzo często znajdowano przy strumykach i rzekach których wody podczas powodzi zmieniały koryto i wypłukując ziemię oraz piasek, odkrywały rudę. Do wytapiania żelaza stosowano wówczas węgiel drzewny, który trzeba było wcześniej wytworzyć. Ludzie zwani kurzokami (budnikami) wypalali w mielerzach drewno (wypalanie duszące), uzyskując w ten sposób węgiel drzewny i smołę. Ślady po tych dawnych procesach często można znaleźć na terenach leśnych i ich obrzeżach w formie okruchów zwęglonego drewna.

Do rozpoczęcia procesu wytopu żelaza trzeba było wykopać dół o takim kształcie i profilu, aby poprzez uciskanie miechów wykonanych ze skóry zwierzęcej można było dostarczyć powietrze, by podnieść żar węgla drzewnego.

Kiedy w dole wytworzono wysoką temperaturę, sypano do niego małe czerwone bryłki wcześniej wypłukanej rudy. Wszystkie te kawałki stapiając się razem tworzyły jednolitą masę. Jednocześnie węgiel drzewny wchłaniał siarkę i wszelkie inne zanieczyszczenia, dzięki czemu żelazo stawało się bardziej plastyczne.

Prowizoryczne stworzone piece to tak zwane dymarki, Węgiel drzewny wraz z zanieczyszczeniami w procesie palenia tworzy żużel. Jest on lekki, więc unosi się na ciężkim płynnym żelazie, jednak, aby można go było łatwo usunąć, niezbędny jest kamień wapienny, który powoduje, że żużel oddziela się od stopionego metalu.

Pozostałe płynne żelazo (surówkę) wlewa się do przygotowanych dołków z piasku i gliny do wystudzenia, a następnie ostukuje się je ciężkimi młotami i odbija resztki żużla. Niepełnowartościowe jeszcze żelazo, rozłupane i zmiażdżone na kawałki, ponownie rozgrzewa się do stanu ciekłego na ogniskach, po czym wlewa do odpowiednich form na sztaby, szyny, kostki bądź laski. Tak uformowany metal można było łatwo transportować. W kuźniach kowale ponownie rozgrzewali go do czerwoności, by wytworzyć z niego odkuwki, kosy, noże, dzidy, podkowy, zbroje, naczynia oraz inne potrzebne narzędzia i przedmioty.

Kuźnica Piaseczna

- Kuźnica Sztab i Sprzętów, Młyn Maurycego, Młyn Pluta

IV w. po Chrystusie - Najstarsze dowody bytowania człowieka w rejonie tarnogórskim zlokalizowane zostały bezpośrednio w dolinie Stoły (rzeka Rybna, lasowicka woda). Archeologia międzywojenna dostarczyła także dowodów na istnienie osadnictwa na terenie dzisiejszej Piasecznej oraz ustaliła dwa rodzaje domostw-chat słupowych i ziemianek. Odkryto tutaj dużo naczyń bez wątpienia pochodzących z kultury ceramiki sznurowej. Były też znane już pierwsze wytopy żelaza. Były one czasowe i wykonywano je w miejscach, gdzie znajdywano rudę. Rudę żelaza bardzo często znajdywano przy strumykach i rzekach, których wody w czasie powodzi często zmieniały koryto (rzeka Stoła) i wypłukując ziemię oraz piasek odkrywały rudę.

1415 r. - Pierwsza źródłowa wzmianka o kuźnicy w Piasecznej "Ruda que vulgariter vocatur Hammer" - dokument erekcyjny kościoła parafii w Starych Tarnowicach. I ta osada występuje w dokumencie z 1415 roku, wyżej cytowanym, z adnotacją, że usytuowana jest w dziedzictwie Rybna (in haereditate Rybna), co jednak ważniejsze, obok wspomnianych nazw, określonych tu jako pospolite, funkcjonuje oficjalna – ferricudina (kuźnica żelaza). Synonim Hamer (od niemieckiego Hammer – młot) został tu dopełniony nazwą Ruda. Oznaczać może to osadę leżącą obok podmokłej łąki, bagniska koloru rdzawego – rudego, bądź miejsce eksploatacji rudy.

Początek XV w. - datuje się pierwsza wzmianka w tym miejscu o fryszerce czynnej podobno aż do 1865 r. - Jan Nowak "Kronika miasta i powiatu Tarnowskie Góry" 1927 r.

Przełom XV. w i XVI w. - pierwsi i kolejni właściciele Kuźnicy w Piasecznej - mistrz Łazenka, następnie Andrzej Lysth, który nie mógł się wykazać dokumentami własności kuźnicy, gdyż poprzednik mistrz Łazenka oddał dokumenty do "wiernych rąk" do Bytomia, gdzie zginęły w pożarze. Następni właściciele to Wojtek Koczyba, później Wawrzyn Łamaniec i Pani Bruskowa (1575r.). – Protokół w archiwum magistratu TG z 1579r.

1530 r. - zgłoszono w okolicy 96 szybów i jedną płuczkę. Po sąsiedzku na gruncie wsi Rybna istniała huta w formie małych szybików należąca do niejakiego Skrzyńskiego (ulica Dymarska).

1575 r. - Pani Bruskowa (najprawdopodobniej ciotka Rozdzieńskiego z Kuźnicy w Bruśku) z kuźnicy Piaseczna - Akta miejskie TG t.VIII.

1583 r. - Wacław Blacha posiada na gruncie Rybnej jedną hutę wraz z szopami na węgiel, stajniami i płuczkami - P. Klose "Zur Geschichte der Stadt Tarnowitz".

6 stycznia 1586 r. - dokument mówi o umowie zawartej między braćmi Mikołajem i Wacławem Blachami w dniu pierwszej niedzieli postu 1584 r. i zatwierdzonej przez książęcą komorę w Karniowie. Umowa ta dotyczyła otrzymania przez Mikołaja Blachę "Rybną wraz z kuźnicą w Piasecznej oum omnibus juribus et apertinetlie". Materiały historyczne MZT filia w Strzybnicy, D. Molenda "Górnictwo kruszcowe na terenie złóż Śląsko-Krakowskich".

1618 - 1648 r. załamanie górnictwa i hutnictwa - wojna 30-to letnia.

1671 r. - dobra Piaseczna (Państwo Bytomskie) kupił (otrzymał w zamian za niemożność spłaty długu) Leon Ferdynand von Henckel Donnersmarck z linii siemianowicko-bytomskiej (zmarł 1699).

XVII w. - hrabia Donnersmarck posiadał hutę (kuźnicę) niedaleko Srebrnej Góry nad rzęką Stołą. Z powodu zaniku górnictwa kruszcowego była nieczynna i w jej stajniach i szopach trzymano owce.

XVII w. - usypanie grobli i stworzenie betonowego jazu zasuwkowego na obecnej ulicy Starohutniczej (zespół hydrotechniczny). Jest to ewenement na skalę Śląska i Polski. Jaz żelbetonowy wykonany bazowo z mieszanki pohutniczej tzw. szlaki. Grobla została usypana częściowo także z szlaki (materiału odpadowego hutniczego), służyła pierwotnie do spiętrzenia wody i stworzenia rozlewiska rzeki Stoła.

1706 r. – Dymarka wraz z kuźnicą w Piasecznej (Geschichte des Schleschische Berg str. 715).

Kolejnym właścicielem Kuźnicy Piaseczna jest w tym czasie hrabia Karol Józef Erdmann Henckel von Donnersmarck (1699 - 1745).

1736 r. - Kuźnica Piaseczna figuruje na mapie Homanna i Massenbacha.

1740 r. - Była tu dymarka z kuźnicą. 27 października wykonano wytop z naturalnego kruszcu z dziesięciny - Fechner s. 553.

Obecny na ten czas właściciel kuźnicy to Franciszek Ludwik Henckel von Donnersmarck (1748 - 1768).

1769 r. – Rysunek - Szkic Kuźnicy Piaseczna.

Kolejnym Panem Bytomia właścicielem kuźnicy jest Łazarz III Henckel von Donnersmarck (1768 - 1805).

1780 r. – Dymarkę wraz z młotem żelaznym zmodernizowano na fryszerkę i młot cajnarski. W trakcie powstawania Huty Fryderyk następnie zostały przekazane urządzenia na rozruch huty, gdzie po krótkim czasie zostały ponownie odbudowane w kuźnicy (Geschichte Schlesische Berg s. 437). Pracowano tu przy fryszerce oraz młocie cajnarskim – (Zimmermans, t.II, s. 237).

1785 r. - Starosta górniczy baron on Reden z Clausthal zaczyna pertraktacje w związku z utworzeniem Huty Fryderyk. Wziął pod uwagę najlepszy teren pomiędzy młynem Hardabuzera a Kuźnicą Sztab i Sprzętów w Piasecznej wraz z stawem kuźniczym. Poddano dokładnym oględzinom budynek oraz urządzenia działające i narzędzia kuźnicy w Piasecznej oraz sporządzono kosztorys przeniesienia ich do spadku młyna Kuboszowki. Planowano bowiem wykorzystać dla nowej huty tamtejszą kuźnicę wraz z młotem do wytwarzania narzędzi itd. na potrzeby Huty Fryderyk.

W tym samym czasie udało się także załatwić tymczasowe przekazanie należącej do hrabiego Lazarusa (Łazarz III) Henckel von Donnersmarck Kuźnicy Sztab i Sprzętów wraz z przynależnym spadkiem wód i stawem kuźniczym w Piasecznej, chociaż i tu pertraktacje dotyczące warunków odstąpienia i odszkodowania ciągnęły się bardzo długo. Następnie do wykonania różnych prac ziemnych i usypania głównej grobli dla zbiorczego stawu, miał Wedding zebrać w Ozimku wystarczającą grupę solidnych kopaczy stawów, aby niezwłocznie rozpocząć prace zaraz po ustąpieniu mrozów, odmarznięciu stawu w Piasecznej i po wykonaniu niwelacji terenu.

1801 r. – Mapa sytuacyjna.

1804 r. - po sąsiedzku za rzeką powstaje wielki piec "Hohofen" (Huta "Lassarus") (Westphal, s. 302) opalany węglem drzewnym oraz fryszerka czynna jeszcze w 1865 r. (Triest, s. 402).

1834 r. - Produkcja 10000 cetn. przy 19 robotnikach (OBB 1666 - Wrocław Wyższy Urząd Górniczy).

1837 r. - Hugo I Henckel von Donnersmarck otrzymał koncesję na wydobycie srebra rejon Piaseczna, Rybna, Ptakowice (152 km2).

1871 r. - Na mapie widoczna kuźnica z dwoma kołami wodnymi (napęd młota cajnarskiego oraz dmuchawy fryszerki), po przeciwnej stronie mostu Huta Łazarza (wielki piec powstał tu w 1808 r.) - budynek w kształcie krzyża oraz obok podłużny budynek siedziby urzędników nadzorujących pracą i pilnujących ilości srebra odzyskanego z procesu.

Po sąsiedzku za rzeką powstaje wielki piec "Hohofen" (Huta "Lassarus").